موقعیت اصل حسننیت در فرایند دادرسی کیفری
نوع مقاله : پژوهشی اصیل
نویسندگان
1
استادیار حقوق جزا و جرم شناسی دانشکده حقوق دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران
2
دانشجوی دکتری حقوق کیفری و جرم شناسی، دانشکده علوم انسانی،دانشگاه آزاد اسلامی واحد قم،ایران
چکیده
حسننیت به مثابه یک اصل پایه در حقوق کیفری ماهوی و شکلی، نه‌تنها در زمینه توجیه چرایی رواداریِ نهادهای حقوقی از جمله اسباب اباحه رفتار ارتکابی، معاذیر قانونی و کیفیات مخفِّفه در حق مرتکب جرم مجال طرح مییابد، بلکه در طول فرایند دادرسی کیفری از مرحله پلیسی تا مرحله رسیدگی و حتی اجرای حکم نیز موقعیت ویژهای دارد. با آنکه در ادبیات حقوقی و در قوانین کیفری بسیاری از کشورها به‌صورت صریح یا ضمنی به اصل حسننیت و تأثیر آن بر تصمیم مقام قضایی و گستره مسئولیت کیفری مرتکب، فراهمسازی زمینه بهرهگیری از نهادهای ارفاقی، اعطای حق دفاع به متهم در توجیه رفتار ارتکابی و رفع اتهام، متعادلسازی نگاه کنشگران رسمی نظام عدالت کیفری و غیره اشاره شده است، اما در ادبیات حقوق کیفری و آیین دادرسی کیفری ایران، به شکلی بایسته و مشخص به این اصل توجه نشده است. اگرچه برخی از کنشگران قضایی در مقام توجیه علت تعدیل یا تبدیل عناوین اتهامی و تغییر میزان مجازات بر اساس دکترین حقوقی به حسننیت توجه میکنند، لیکن به دلیل عدم شناسایی موقعیت قانونی اصل یادشده و نیز مغفول واقع‌شدن جایگاه آن در جریان دادرسی کیفری، به نقش اثرگذار آن توجهی نمیشود. در این پژوهش که به روش توصیفی ـ تحلیلی و درعین‌حال تطبیقی با بهرهگیری از ابزار کتابخانه و تحلیل محتوای برخی آراء انجام یافته، موقعیت اصل حسن نیت، طی فرایند دادرسی کیفری مورد تشریح واقع شده و به پیامدهای مثبت اهتمام قانونی و قضایی به آن از جمله تضییق دامنه جمعیت مظنونان و متهمان، کاهش حجم پروندههای قضایی، کاهش تعداد محکومان و زندانیان و نیز تحکیم موقعیت دادرسی منصفانه اشاره شده است.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
7-1. منابع فارسی
[1] آزمایش، علی؛ تقریرات حقوق کیفری بین‌المللی، دانشکده حقوق دانشگاه تهران، نیم‌سال دوم تحصیلی 81-1380.
[2] انصاری، علی و دهقانی، حسین؛ «حسن نیت در حقوق دادرسی»، دوفصلنامه حقوق اداری، سال چهارم، ش12، بهار و تابستان 1396.
[3]. جنتی، حمید؛ «مصونیّت پارلمانی»، مجله کانون وکلای دادگستری مرکز، دوره جدید، شماره 6، شماره پیاپی ۱۷، بی‌تا.
[4]. قانون مجازات اسلامی در آرای دیوان عالی کشور..؛ گردآورنده: مصلاحی، علیرضا، چ 1، تهران: نشر دبستان، 1379.
[5] موسوی مجاب، سیّد درید و حبیب‌زاده، محمّدجعفر؛ بررسی تحلیلی و تطبیقی مصونیت پارلمانی از منظر حقوق کیفری، چ1، تهران: انتشارات دانشگاه تربیت مدرّس، 1399.
[6]. موسوی مجاب، سیّد درید و حبیب‌زاده، محمّدجعفر و خرّمی عراقی، عرفان؛ «کاوشی در بایسته‌های اِعمال قاعده درأ در اجرای مجازات از منظر فقه جزایی و حقوق موضوعه»، فصلنامه پژوهش‌های حقوق تطبیقی، دوره 22، ش3، پاییز 1397.
7-2. منابع عربی
[7] إبن منظور، جمال‌الدّین محمّدبن مکرّم؛ معجمُ لسانِ العرب، ج13، بیروت: دار صادر للطباعة، 1968.
[8] البرزکان، عبدالسّتار؛ «العذر القانونی والظرف القضائی»، مجلة القضاء، العراق: تصدرها نقابة المحامین، العدد1، 1990.
[9] البغال، السیّد حسن؛ الظروف المشددة والمخففة فی قانون العقوبات فقهاً وقضاءاً، القاهرة: دار الفکر العربی، 1982.
[10] بورث، دیلا؛ بلاد ما بین‌النهرین الحضارتان البابلیة والآشوریة، ترجمة محرّم کمال، مصر: دارالثقافة العامة، بدون سنة طبع.
[11]بهنام، رمسیس؛ النظریة العامة للقانون الجنائی، دون رقم طبعة، القاهرة: دار النهضة العربیة، القاهرة، 1978.
[12] حسین الخلف، علی وعبدالقادر الشاوی، سلطان؛ المبادئ العامة فی قانون العقوبات، بغداد: المکتبة الوطنیة، بدون سنة طبع.
[13] رشید، فوزی؛ الشرائع العراقیة القدیمة، ط3، بغداد: دار الشؤون الثقافیة العامة، 1987.
[14] زکی أبو عامر، محمّد؛ قانون العقوبات: القسم العام، الإسکندریة: دار المطبوعات الجامعیة، 1986.
[15] سلیمان، عامر؛ القانون فی العراق القدیم، ط2، بغداد: دار الثقافة للشؤون العامة، 1987.
[16] شحاتة، جورج؛ المسیحیة والحضارة العربیة، بیروت: المؤسسة العربیة للدراسات والنشر، 1984.
[15] عبدالحسینی، خالد موسی؛ القانون وإدارة الدولة فی وادی الرافدین، أطروحة الدکتوراه مقدّمة إلی کلیة الآداب بجامعة بغداد، 2002.
[16] عبدالرّزاق الحدیثی، فخری؛ شرح قانون العقوبات: القسم العام، بغداد: المکتبة القانونیة، 1992.
[17] ...........................؛ الأعذار القانونیة المخفّفه للعقوبة، بغداد: المکتبة الوطنیة، 1979.
[18] عبدالفتاح الطبارة، عفیف؛ الیهود فی القرآن، ط1، ایران: مطبعة الأمیر، بدون سنة الطبع.
[19] عبدالأمیر مظلوم الخزرجی، رغد؛ «مبدأ حُسن النیة فی تنفیذ المعاهدات الدولیة»، عراق: مجلة الدیالی، العدد الرابع و الستّون، ۲۰۱۴.
[20] عبدالمنعم عبداللّه، فراس؛ القصد الجنائی الإحتمالی، دراسة مقارنة، رسالة دکتوراه مقدّمة إلی مجلس کلیة القانون، جامعة بغداد، 2001.
[21] عزمی، ممدوح؛ دراسة عملیة فی أسباب الإباحة وموانع العقاب، القاهرة: دار الفکر الجامعی، 2000.
[22] غالب، حنا؛ کنز اللغة العربیة، ط2، مکتبة لبنان: بیروت، 2003.
[23] فخری عبدالرّزاق الحدیثی، عمر؛ تجریم التعسُّف فی استعمال الحق بوصفه سبباً من أسباب الباحة، أطروحة الدکتوراه، مقدّمة إلی کلیة القانون بجامعة بغداد، 2005.
[24] کورتو، جیرار، معجم المصطلحات القانونیة، ترجمة منصور القاضی، ط1، بیروت: المؤسسة الجامعیة، 1998.
[25] لجنة من الباحثین العراقیین؛ حضارة العراق، ج2، بغداد: دار الحریة للطباعة، 1985.
[26] لطیف مطشّر الزبیدی؛ دَلال؛ مبدأ حُسن النیّة وأثره فی العقاب: دراسة مقارنة، رسالة مقدَّمة إلى مجلس کلیة القانون جامعة بابل وهی جزء من متطلّبات درجة الماجستیر فی القانون العام، بإشراف الدکتور محمّد‌علی سالم، جمهوریة العراق: وزارة التعلیم العالی والبحث العلمی، جامعة بابل، کلیة القانون، 2009م.
[27] ...........................؛ الطبیعیة القانونیة لمبدأ حسن النیّة فی نصوص قانون العقوبات، دراسة مقارنة، مجلة الکلیة الإسلامیة الجامعة، العدد 50، الجزء 2، 1997.
[28] المجلسی، محمّدباقر؛ بحارالأنوار، الجزء السابع والسّتون، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 2003.
[29] محمّد عبدالحلیم، نبیلة؛ معالم التاریخ المصری والحضاری فی مصر الفرعونیة، الإسکندریة: مطبعة منشأة المعارف، 1977.
[30] محمّد صفوت، صفیه؛ القصد الجنائی والمسؤولیة المطلقة، ط1، بیروت: مطبعة دارَین الزیدون، 1986.
[31] النجفی، محمّدحسن؛ جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، المجلّد الرابع، الإصدار الثانی، قم: البرمجیّات الفقهیّة «المُعجم»، 1425ه.
[32] وهیب، آدم و حافظ، هاشم؛ تاریخ القانون، الطبعة الأولی، بغداد: المکتبة الوطنیة، 1989.
[33] نجیب حسنی، محمود؛ النظریة العامة للقصد الجنائی، ط2، القاهرة: دون اسم المطبعة، 1974.
[34] ……………………..؛ أسباب الإباحة فی التشریعات العربیة، القاهرة: دون اسم المطبعة، 1962.
7-3. منابع انگلیسی
[35] Nils Herlitz, Georg; “The Meaning of the Term Prima Facia”, Louisiana Law Review, Vol. 55, No. 2, November 1994, p. 391.
[36] Yaşar, Yusuf and Zafer, Içer; “The Concept of Good Faith in Criminal Law”, Ceza Hukuku ve Kriminoloji Dergisi-Journal of Penal Law and Criminology, Istanbul University Press, Vol. 7, No. 2, 2019.
[37] Campbell Black, Henry; Black’s Law Dictionary, 6th ed., U.S.A, West Publishing Co., 1990.
[38] Hatemi, Hüseyin; Medeni Hukuka Giriş, İstanbul, 2017.
[39] Whitman, James Q.; the Origins of “Reasonable Doubt”, Yale Law School Legal Scholarship Repository, 3-1, 2003.
[40] Woods, John; “Beyond Reasonable Doubt: An Abductive Dilemma in Criminal Law”, Informal Logic, Vol. 28, No. 1, 2008.
[1] آزمایش، علی؛ تقریرات حقوق کیفری بین‌المللی، دانشکده حقوق دانشگاه تهران، نیم‌سال دوم تحصیلی 81-1380.
[2] انصاری، علی و دهقانی، حسین؛ «حسن نیت در حقوق دادرسی»، دوفصلنامه حقوق اداری، سال چهارم، ش12، بهار و تابستان 1396.
[3]. جنتی، حمید؛ «مصونیّت پارلمانی»، مجله کانون وکلای دادگستری مرکز، دوره جدید، شماره 6، شماره پیاپی ۱۷، بی‌تا.
[4]. قانون مجازات اسلامی در آرای دیوان عالی کشور..؛ گردآورنده: مصلاحی، علیرضا، چ 1، تهران: نشر دبستان، 1379.
[5] موسوی مجاب، سیّد درید و حبیب‌زاده، محمّدجعفر؛ بررسی تحلیلی و تطبیقی مصونیت پارلمانی از منظر حقوق کیفری، چ1، تهران: انتشارات دانشگاه تربیت مدرّس، 1399.
[6]. موسوی مجاب، سیّد درید و حبیب‌زاده، محمّدجعفر و خرّمی عراقی، عرفان؛ «کاوشی در بایسته‌های اِعمال قاعده درأ در اجرای مجازات از منظر فقه جزایی و حقوق موضوعه»، فصلنامه پژوهش‌های حقوق تطبیقی، دوره 22، ش3، پاییز 1397.
7-2. منابع عربی
[7] إبن منظور، جمال‌الدّین محمّدبن مکرّم؛ معجمُ لسانِ العرب، ج13، بیروت: دار صادر للطباعة، 1968.
[8] البرزکان، عبدالسّتار؛ «العذر القانونی والظرف القضائی»، مجلة القضاء، العراق: تصدرها نقابة المحامین، العدد1، 1990.
[9] البغال، السیّد حسن؛ الظروف المشددة والمخففة فی قانون العقوبات فقهاً وقضاءاً، القاهرة: دار الفکر العربی، 1982.
[10] بورث، دیلا؛ بلاد ما بین‌النهرین الحضارتان البابلیة والآشوریة، ترجمة محرّم کمال، مصر: دارالثقافة العامة، بدون سنة طبع.
[11]بهنام، رمسیس؛ النظریة العامة للقانون الجنائی، دون رقم طبعة، القاهرة: دار النهضة العربیة، القاهرة، 1978.
[12] حسین الخلف، علی وعبدالقادر الشاوی، سلطان؛ المبادئ العامة فی قانون العقوبات، بغداد: المکتبة الوطنیة، بدون سنة طبع.
[13] رشید، فوزی؛ الشرائع العراقیة القدیمة، ط3، بغداد: دار الشؤون الثقافیة العامة، 1987.
[14] زکی أبو عامر، محمّد؛ قانون العقوبات: القسم العام، الإسکندریة: دار المطبوعات الجامعیة، 1986.
[15] سلیمان، عامر؛ القانون فی العراق القدیم، ط2، بغداد: دار الثقافة للشؤون العامة، 1987.
[16] شحاتة، جورج؛ المسیحیة والحضارة العربیة، بیروت: المؤسسة العربیة للدراسات والنشر، 1984.
[15] عبدالحسینی، خالد موسی؛ القانون وإدارة الدولة فی وادی الرافدین، أطروحة الدکتوراه مقدّمة إلی کلیة الآداب بجامعة بغداد، 2002.
[16] عبدالرّزاق الحدیثی، فخری؛ شرح قانون العقوبات: القسم العام، بغداد: المکتبة القانونیة، 1992.
[17] ...........................؛ الأعذار القانونیة المخفّفه للعقوبة، بغداد: المکتبة الوطنیة، 1979.
[18] عبدالفتاح الطبارة، عفیف؛ الیهود فی القرآن، ط1، ایران: مطبعة الأمیر، بدون سنة الطبع.
[19] عبدالأمیر مظلوم الخزرجی، رغد؛ «مبدأ حُسن النیة فی تنفیذ المعاهدات الدولیة»، عراق: مجلة الدیالی، العدد الرابع و الستّون، ۲۰۱۴.
[20] عبدالمنعم عبداللّه، فراس؛ القصد الجنائی الإحتمالی، دراسة مقارنة، رسالة دکتوراه مقدّمة إلی مجلس کلیة القانون، جامعة بغداد، 2001.
[21] عزمی، ممدوح؛ دراسة عملیة فی أسباب الإباحة وموانع العقاب، القاهرة: دار الفکر الجامعی، 2000.
[22] غالب، حنا؛ کنز اللغة العربیة، ط2، مکتبة لبنان: بیروت، 2003.
[23] فخری عبدالرّزاق الحدیثی، عمر؛ تجریم التعسُّف فی استعمال الحق بوصفه سبباً من أسباب الباحة، أطروحة الدکتوراه، مقدّمة إلی کلیة القانون بجامعة بغداد، 2005.
[24] کورتو، جیرار، معجم المصطلحات القانونیة، ترجمة منصور القاضی، ط1، بیروت: المؤسسة الجامعیة، 1998.
[25] لجنة من الباحثین العراقیین؛ حضارة العراق، ج2، بغداد: دار الحریة للطباعة، 1985.
[26] لطیف مطشّر الزبیدی؛ دَلال؛ مبدأ حُسن النیّة وأثره فی العقاب: دراسة مقارنة، رسالة مقدَّمة إلى مجلس کلیة القانون جامعة بابل وهی جزء من متطلّبات درجة الماجستیر فی القانون العام، بإشراف الدکتور محمّد‌علی سالم، جمهوریة العراق: وزارة التعلیم العالی والبحث العلمی، جامعة بابل، کلیة القانون، 2009م.
[27] ...........................؛ الطبیعیة القانونیة لمبدأ حسن النیّة فی نصوص قانون العقوبات، دراسة مقارنة، مجلة الکلیة الإسلامیة الجامعة، العدد 50، الجزء 2، 1997.
[28] المجلسی، محمّدباقر؛ بحارالأنوار، الجزء السابع والسّتون، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 2003.
[29] محمّد عبدالحلیم، نبیلة؛ معالم التاریخ المصری والحضاری فی مصر الفرعونیة، الإسکندریة: مطبعة منشأة المعارف، 1977.
[30] محمّد صفوت، صفیه؛ القصد الجنائی والمسؤولیة المطلقة، ط1، بیروت: مطبعة دارَین الزیدون، 1986.
[31] النجفی، محمّدحسن؛ جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، المجلّد الرابع، الإصدار الثانی، قم: البرمجیّات الفقهیّة «المُعجم»، 1425ه.
[32] وهیب، آدم و حافظ، هاشم؛ تاریخ القانون، الطبعة الأولی، بغداد: المکتبة الوطنیة، 1989.
[33] نجیب حسنی، محمود؛ النظریة العامة للقصد الجنائی، ط2، القاهرة: دون اسم المطبعة، 1974.
[34] ……………………..؛ أسباب الإباحة فی التشریعات العربیة، القاهرة: دون اسم المطبعة، 1962.
7-3. منابع انگلیسی
[35] Nils Herlitz, Georg; “The Meaning of the Term Prima Facia”, Louisiana Law Review, Vol. 55, No. 2, November 1994, p. 391.
[36] Yaşar, Yusuf and Zafer, Içer; “The Concept of Good Faith in Criminal Law”, Ceza Hukuku ve Kriminoloji Dergisi-Journal of Penal Law and Criminology, Istanbul University Press, Vol. 7, No. 2, 2019.
[37] Campbell Black, Henry; Black’s Law Dictionary, 6th ed., U.S.A, West Publishing Co., 1990.
[38] Hatemi, Hüseyin; Medeni Hukuka Giriş, İstanbul, 2017.
[39] Whitman, James Q.; the Origins of “Reasonable Doubt”, Yale Law School Legal Scholarship Repository, 3-1, 2003.
[40] Woods, John; “Beyond Reasonable Doubt: An Abductive Dilemma in Criminal Law”, Informal Logic, Vol. 28, No. 1, 2008.
