عدم بازدارندگی اصل جبران خسارت در قراردادهای مصرف (مطالعه تطبیقی در حقوق ایران و فرانسه)
نوع مقاله : پژوهشی اصیل
نویسنده
دانشیار حقوق خصوصی دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه بین المللی امام خمینی(ره)، قزوین، ایران
چکیده
بیشتر رژیم‌های حقوق مدنی و مسؤولیت مدنی بر اصل تعادل بین زیان و جبران خسارت زیاندیده تأکید می‌کنند. اصل جبران خسارت در حقوق فرانسه، بدون استثناء بوده و در حوزه قراردادها و مسؤولیت مدنی کاربرد مشابهی دارد. در حقوق ایران، چنانکه خواهیم دید، این اصل مورد تردید است و بهتر است آن را اصل تعادل بین ضرر و جبران خسارت بنامیم.
به نظر میرسد این اصل، بهطور ویژه در خصوص شروط غیر منصفانه در قراردادهای مصرف، فاقد کارآیی لازم است. در حقوق فرانسه، این شروط در قراردادهای مصرف، که یک طرف آنها حرفهای و طرف دیگر مصرف کننده است ممنوع است شرط ممنوع از قرارداد حذف می‌شود و مابقی قرارداد معتبر باقی می‌ماند و مصرف‌کننده می‌تواند خسارت را مطابق با اصل تعادل بین زیان و جبران خسارت، دریافت کند. در حقوق ایران، ادعای بطلان مستند به هیچ قانونی نیست و ضمانت اجرای موجود نیز بازدارندگی لازم را برای پیشگیری از وروود زیان ندارند. این مطالعه نشان می‌دهد که در هر دو نظام حقوقی، قانون حمایت از مصرف‌کنندگان به طور مؤثر از شروط ناعادلانه قراردادی، پیشگیری نمیکنند؛ زیرا اصل تعادل کامل بین زیان و جبران آن، سبب ایجاد انگیزههای کافی و مؤثر برای طرفین نمی‌شود. بنابراین ضرورت دارد خسارات تنبیهی در هر دو نظام حقوقی مورد مطالعه به عنوان یک وسیله انگیزشی کارآمد، برای جلوگیری از خطاهای سودآور مورد توجه قرار گیرد.
به نظر میرسد این اصل، بهطور ویژه در خصوص شروط غیر منصفانه در قراردادهای مصرف، فاقد کارآیی لازم است. در حقوق فرانسه، این شروط در قراردادهای مصرف، که یک طرف آنها حرفهای و طرف دیگر مصرف کننده است ممنوع است شرط ممنوع از قرارداد حذف می‌شود و مابقی قرارداد معتبر باقی می‌ماند و مصرف‌کننده می‌تواند خسارت را مطابق با اصل تعادل بین زیان و جبران خسارت، دریافت کند. در حقوق ایران، ادعای بطلان مستند به هیچ قانونی نیست و ضمانت اجرای موجود نیز بازدارندگی لازم را برای پیشگیری از وروود زیان ندارند. این مطالعه نشان می‌دهد که در هر دو نظام حقوقی، قانون حمایت از مصرف‌کنندگان به طور مؤثر از شروط ناعادلانه قراردادی، پیشگیری نمیکنند؛ زیرا اصل تعادل کامل بین زیان و جبران آن، سبب ایجاد انگیزههای کافی و مؤثر برای طرفین نمی‌شود. بنابراین ضرورت دارد خسارات تنبیهی در هر دو نظام حقوقی مورد مطالعه به عنوان یک وسیله انگیزشی کارآمد، برای جلوگیری از خطاهای سودآور مورد توجه قرار گیرد.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
1. امینی، منصور، عابدیان، میر حسین، کرمی، سکینه، «نحوه مقابله نظام های حقوقی با شروط ناعادلانه قراردادی و سکوت قانون حمایت از حقوق مصرف کنندگان در ایران»، مجله تحقیقات حقوقی، دوره 15 ، شماره 59، 1391
2. بابایی، ایرج، «نقد اصل جبران کلیه خسارات در حقوق مسؤلیت مدنی ایران»، فصلنامه پژوهش حقوق عمومی، دوره 7، شماره 16، 1384
3. داراب پور، مهراب، سلطانی احمدآباد، سعید، «فلسفه حقوقی و ماهیت خسارت تنبیهی»، مجله حقوقی بین‌المللی، شماره 52، 1394
4. ظاهری، علیرضا، «تحولات قانونی مصونیت دولت: تأثیر قانون صلاحیت دادگستری جمهوری اسلامی ایران و قانون مبارزه با تروریسم ایالات متحده امریکا»، مجله حقوقی، نشریه دفتر خدمات حقوقی بین المللی، شماره 30، 1383
5. عادل، مرتضی، شمس‌الهی، محسن، «شروط غیرمنصفانه در قراردادهای مصرف کننده»، فصلنامه پژوهش حقوق خصوصی، سال هفتم، شماره 52 ، 1397
6. قاسمی حامد، عباس، خسروی فارسانی، علی، آقا بابایی، فهیمه، «خسارت تنبیهی در حقوق ایران»، مجله حقوقی دادگستری، شماره 81، 1392
7. قسمتی تبریزی، علی، «مطالعات فقه و حقوق اسلامی» سال 7، شماره 13، 1394
8. کاتوزیان، ناصر، قواعد عمومی قراردادها، جلد اول، چاپ هفتم، تهران، شرکت سهامی انتشار، 1388
9. کاتوزیان، ناصر، محدودیت‌های آزادی قراردادی بر مبنای حمایت از مصرف کننده، مطالعات حقوق خصوصی، شماره 3، 1387
10. گروسی، علی اکبر، پیرهادی، محمدرضا، فصلنامه فقه و مبانی حقوق اسلامی، سال 12، شماره 4، 1398
8-2. منابع خارجی
11. Becker, Gary, »Crime and punishment: An economic approach«, Journal of Political Economy,Volume 76,No 2, 1968
12. BEHR, Volker, »Punitive damages in america and german law – tendencies towards approximation of apparently irreconcilable concepts«, Chicago Kent Law Review, Volume 78,Rev. 105, 2005
13. Ben-Shahar, Omin, Schneider, Carl E., »More Than You Wanted to Know: The Failure of Mandated Disclosure«, Princeton University Press, 2014
14. Bernardo, Antonio E., TALLY, Eric, Welch Ivo, »A theory of legal presumptions«, Journal of Law, Economics and Organization, Vol 16, No. 1, 2000
15. Bienenstock, Sophie, Charreire, Maxime, »Clauses abusives et règles de répartition des frais de justice«, Revue économique, vol. 71, n° 3, 2020,
16. Brun, Pilippe,. Responsabilité civile extracontractuelle, 4 edn, Litec., LexisNexis, 2018
17. Cadiet, Loic, »Sur les faits et les méfaits de l’idéologie de la réparation, in “Le juge entre deux millénaires, Mélanges offerts à Pierre Drai, Dalloz, 2000
18. Calais-Auloy, Jean, Steinmetz, Frank, Droit de la consommation, 3 edn, Dalloz.2003
19. Christie, George, »Current trends in the american law of punitive damages«, AngloAmerican Law Review, 1991.
Fabre-Magnan, Muriel, Droit des obligations, Tome 2: Responsabilité civile et quasi-contrats, PUF. Presses Universitaires de France, 2007
20. Fluet, Claude, Demougin, Dominique »Rules of proof, courts and incentives«, The RAND Journal of Economics,Vol 39, No 1, 2008
21. Gaudemet-Tallon, Hélène, »De la conformité des dommages et intérêts punitifs à l’ordre public«, Revue critique de droit international privé, 2011, Https://www.carin.info
22. Goyder, Martha, Brooker, Steve, »Warning: Too Much Information Can Harm«, Final report, Better Regulation Executive and National Consumer Council.2007, http ://bre.gov.uk
23. Innes, Robert, Optimal liability with stochastic harms, judgement-proof injurers, and asymmetric information, International Review of Law and Economics,Vol 19, 1999, https://www.semanticscholar.org
24. Kessler, Friedrich, »Contracts of adhesion, some thoughts about freedom of contract«, Columbia Law Review, Vol 43, No 5,1943
25. Korbkin, Russell, »Bounded rationality, standard form contracts, and unconscionability«, The University of Chicago Law Review, Vol 70, No 4, 2003
26. Laithier, Yves-Marie, »Clause pénale et dommages et intérêts incitatifs«, in Christophe, Jamin, ed., Droit et Économie des Contrats, L.G.D.J.2008, Https://www.canlii.org
27. Le Tourneau, Philippe, »Droit de la responsabilité et des contrats«, Dalloz Action, Dalloz.2012, Https://www.librairiedalloz.fr
28. Leveneur, Laurent, »Études offertes à la mémoire du Professeur Bruno Oppetit, Litec, chapter Les recommandations de la Commission des clauses abusive, 2009,Https://www.clauses-abusives.fr
29. Malaurie, Philippe, »L’effet prophylactique du droit civil«, in “Études du droit de la consommation: liber amicorum Jean Calais-Auloy de droit de la consommation, Liber amicorum”, Dalloz, 2004
30. Mesa, Rodolphe, »Les fautes lucratives en droit privé«, PhD thesis, Université du Littoral.2006, Https://www.theses.fr
31. Molfessis, Nicolas,, Le Conseil constitutionnel et le droit privé,- sur la librairie Bibliothèque de droit privé; Parution, L.G.D.J, 1997, Https://lgdj.fr
32. Polinsky, Mitchell, Che, Yeon-Koo, »Decoupling liability: optimal incentives for care and litigation«, RAND Journal of Economics, Vol 22, No 4, 1991
33. Polinsky, A. Mitchell, Shavell, Steven, Handbook of Law and Economics, Vol 1, Elsevier, 2007
34. Sintez, Cyrill, »La sanction préventive en droit de la responsabilité civile», Dalloz. 2014, Https://www.collectionscanada.gc.ca
35. Starck, Boris, Essai d’une théorie générale de la responsabilité civile considérée en sa double fonction de garantie et de peine privée, PhD thesis, Paris II, 1947, Https://www.worldcat.org
36. Starck, Boris, Boyer, Laorent, Roland Henry, Les Obligations, Tome 1, Responsabilité délictuelle, 5 edn, Litec, 1996
37. Tunc, André, »Responsabilité civile et dissuasion des comportements antisociaux«, in «Aspects nouveaux de la pensée juridique: recueil en hommage à Marc Ancel», vol I, Pédone, 1975
38. Viney, Geneviève, Jourdain, Patrice, Traité de droit civil ; Les effets de la responsabilité, 2 edn, L.G.D.J. 2001
39. Viney, Geneviève, Jourdain, Patrice, Traité de droit civil; Les conditions de la responsabilité, 3 edn, L.G.D.J. 2006
40. Vingiano-Viricel, Iolande, «La faute lucrative: une notion en construction en droit français», Revue Trimestrielle de Droit Commercial et de Droit Economique, No 1, 2017
2. بابایی، ایرج، «نقد اصل جبران کلیه خسارات در حقوق مسؤلیت مدنی ایران»، فصلنامه پژوهش حقوق عمومی، دوره 7، شماره 16، 1384
3. داراب پور، مهراب، سلطانی احمدآباد، سعید، «فلسفه حقوقی و ماهیت خسارت تنبیهی»، مجله حقوقی بین‌المللی، شماره 52، 1394
4. ظاهری، علیرضا، «تحولات قانونی مصونیت دولت: تأثیر قانون صلاحیت دادگستری جمهوری اسلامی ایران و قانون مبارزه با تروریسم ایالات متحده امریکا»، مجله حقوقی، نشریه دفتر خدمات حقوقی بین المللی، شماره 30، 1383
5. عادل، مرتضی، شمس‌الهی، محسن، «شروط غیرمنصفانه در قراردادهای مصرف کننده»، فصلنامه پژوهش حقوق خصوصی، سال هفتم، شماره 52 ، 1397
6. قاسمی حامد، عباس، خسروی فارسانی، علی، آقا بابایی، فهیمه، «خسارت تنبیهی در حقوق ایران»، مجله حقوقی دادگستری، شماره 81، 1392
7. قسمتی تبریزی، علی، «مطالعات فقه و حقوق اسلامی» سال 7، شماره 13، 1394
8. کاتوزیان، ناصر، قواعد عمومی قراردادها، جلد اول، چاپ هفتم، تهران، شرکت سهامی انتشار، 1388
9. کاتوزیان، ناصر، محدودیت‌های آزادی قراردادی بر مبنای حمایت از مصرف کننده، مطالعات حقوق خصوصی، شماره 3، 1387
10. گروسی، علی اکبر، پیرهادی، محمدرضا، فصلنامه فقه و مبانی حقوق اسلامی، سال 12، شماره 4، 1398
8-2. منابع خارجی
11. Becker, Gary, »Crime and punishment: An economic approach«, Journal of Political Economy,Volume 76,No 2, 1968
12. BEHR, Volker, »Punitive damages in america and german law – tendencies towards approximation of apparently irreconcilable concepts«, Chicago Kent Law Review, Volume 78,Rev. 105, 2005
13. Ben-Shahar, Omin, Schneider, Carl E., »More Than You Wanted to Know: The Failure of Mandated Disclosure«, Princeton University Press, 2014
14. Bernardo, Antonio E., TALLY, Eric, Welch Ivo, »A theory of legal presumptions«, Journal of Law, Economics and Organization, Vol 16, No. 1, 2000
15. Bienenstock, Sophie, Charreire, Maxime, »Clauses abusives et règles de répartition des frais de justice«, Revue économique, vol. 71, n° 3, 2020,
16. Brun, Pilippe,. Responsabilité civile extracontractuelle, 4 edn, Litec., LexisNexis, 2018
17. Cadiet, Loic, »Sur les faits et les méfaits de l’idéologie de la réparation, in “Le juge entre deux millénaires, Mélanges offerts à Pierre Drai, Dalloz, 2000
18. Calais-Auloy, Jean, Steinmetz, Frank, Droit de la consommation, 3 edn, Dalloz.2003
19. Christie, George, »Current trends in the american law of punitive damages«, AngloAmerican Law Review, 1991.
Fabre-Magnan, Muriel, Droit des obligations, Tome 2: Responsabilité civile et quasi-contrats, PUF. Presses Universitaires de France, 2007
20. Fluet, Claude, Demougin, Dominique »Rules of proof, courts and incentives«, The RAND Journal of Economics,Vol 39, No 1, 2008
21. Gaudemet-Tallon, Hélène, »De la conformité des dommages et intérêts punitifs à l’ordre public«, Revue critique de droit international privé, 2011, Https://www.carin.info
22. Goyder, Martha, Brooker, Steve, »Warning: Too Much Information Can Harm«, Final report, Better Regulation Executive and National Consumer Council.2007, http ://bre.gov.uk
23. Innes, Robert, Optimal liability with stochastic harms, judgement-proof injurers, and asymmetric information, International Review of Law and Economics,Vol 19, 1999, https://www.semanticscholar.org
24. Kessler, Friedrich, »Contracts of adhesion, some thoughts about freedom of contract«, Columbia Law Review, Vol 43, No 5,1943
25. Korbkin, Russell, »Bounded rationality, standard form contracts, and unconscionability«, The University of Chicago Law Review, Vol 70, No 4, 2003
26. Laithier, Yves-Marie, »Clause pénale et dommages et intérêts incitatifs«, in Christophe, Jamin, ed., Droit et Économie des Contrats, L.G.D.J.2008, Https://www.canlii.org
27. Le Tourneau, Philippe, »Droit de la responsabilité et des contrats«, Dalloz Action, Dalloz.2012, Https://www.librairiedalloz.fr
28. Leveneur, Laurent, »Études offertes à la mémoire du Professeur Bruno Oppetit, Litec, chapter Les recommandations de la Commission des clauses abusive, 2009,Https://www.clauses-abusives.fr
29. Malaurie, Philippe, »L’effet prophylactique du droit civil«, in “Études du droit de la consommation: liber amicorum Jean Calais-Auloy de droit de la consommation, Liber amicorum”, Dalloz, 2004
30. Mesa, Rodolphe, »Les fautes lucratives en droit privé«, PhD thesis, Université du Littoral.2006, Https://www.theses.fr
31. Molfessis, Nicolas,, Le Conseil constitutionnel et le droit privé,- sur la librairie Bibliothèque de droit privé; Parution, L.G.D.J, 1997, Https://lgdj.fr
32. Polinsky, Mitchell, Che, Yeon-Koo, »Decoupling liability: optimal incentives for care and litigation«, RAND Journal of Economics, Vol 22, No 4, 1991
33. Polinsky, A. Mitchell, Shavell, Steven, Handbook of Law and Economics, Vol 1, Elsevier, 2007
34. Sintez, Cyrill, »La sanction préventive en droit de la responsabilité civile», Dalloz. 2014, Https://www.collectionscanada.gc.ca
35. Starck, Boris, Essai d’une théorie générale de la responsabilité civile considérée en sa double fonction de garantie et de peine privée, PhD thesis, Paris II, 1947, Https://www.worldcat.org
36. Starck, Boris, Boyer, Laorent, Roland Henry, Les Obligations, Tome 1, Responsabilité délictuelle, 5 edn, Litec, 1996
37. Tunc, André, »Responsabilité civile et dissuasion des comportements antisociaux«, in «Aspects nouveaux de la pensée juridique: recueil en hommage à Marc Ancel», vol I, Pédone, 1975
38. Viney, Geneviève, Jourdain, Patrice, Traité de droit civil ; Les effets de la responsabilité, 2 edn, L.G.D.J. 2001
39. Viney, Geneviève, Jourdain, Patrice, Traité de droit civil; Les conditions de la responsabilité, 3 edn, L.G.D.J. 2006
40. Vingiano-Viricel, Iolande, «La faute lucrative: une notion en construction en droit français», Revue Trimestrielle de Droit Commercial et de Droit Economique, No 1, 2017
