تناسب قرار التزام به عدم خروج از منزل یا محل اقامت تحت نظارت الکترونیکی با آزادی فردی متهم در حقوق فرانسه و ایران
نوع مقاله : پژوهشی اصیل
نویسندگان
1
استاد گروه حقوق کیفری و جرم‌شناسی، دانشکده حقوق، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران
2
دانشجوی دکتری حقوق کیفری و جرم‌شناسی، دانشکده حقوق، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران
3
استادیار گروه حقوق کیفری و جرم‌شناسی، دانشکده حقوق، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران
چکیده
پس از آنکه دانشمندان دانشگاه هاروارد با همکاری گروهی از محققان این دانشگاه گونهای از فناوری نظارت الکترونیکی را ابداع نمودند، توجه دانشمندان حقوق کیفری در کشورهای اروپایی به این روش مراقبتی جلب گردید. از جمله قانون‌گذار فرانسه حضور در محل سکونت با نظارت الکترونیکی را به عنوان یک قرار بینابینی [مابین نظارت قضایی و بازداشت موقت] پیشبینی کرد. قانون‌گذار ایران نیز قرار التزام به عدم خروج از منزل یا محل اقامت تعیینشده با موافقت متهم با تعیین وجه التزام از طریق نظارت با تجهیزات الکترونیکی یا بدون نظارت با این تجهیزات را پیشبینی کرده است، لیکن جایگاه این قرار نسبت به سایر قرارهای تأمین کیفری روشن نیست. استفاده از این قرار تأمینی باید همواره با سنجش و ارزیابی متناسب همراه باشد؛ به گونهای که بهترین زمینه برای حمایت از حق‌های متهم، بزه‌دیده و جامعه فراهم شود. مراقبت تحت نظارت الکترونیکی علاوه بر تعرض به آزادی تردد متهم، حریم خصوصی وی را نیز خدشهدار می‌کند. یافته‌های پژوهشِ حاضر که با روش توصیفی- تحلیلی و با ابزار گردآوری کتابخانه‌ای به انجام رسیده، نمایانگر آن است که قرار التزام به عدم خروج از منزل یا محل اقامت اقدام مرکبی است که گاه ممکن است از آثار و ویژگی‌های بازداشت موقت برخوردار باشد. لذا علاوه بر لزوم اعمال «سنجههای اصل تناسب»، باید به کسر مدت قرار التزام به عدم خروج از منزل یا محل اقامت تعیینشده تحت نظارت الکترونیکی از مجازات سالب آزادی نیز توجه کرد و جبران خسارت ناشی از اعمال این قرار را نیز مدنظر قرار داد. قانون‌گذار فرانسه تناسب اقدامات قهرآمیز با آزادی تردد متهم را لحاظ کرده است و سنجههای تناسب مشتمل بر شایستگی، ضرورت و تناسب در معنای اخص کلمه را شناسایی کرده است، در حالی که قانون‌گذار ایران به نحوه تناسب آن با آزادی تردد متهم و تعیین وسعت اعمال و مدت این قرار در سطح قانون‌گذاری اهمیت نداده است. در راستای تناسب این قرار با حریم خصوصی، قانون‌گذار فرانسه به منظور احترام به حیثیت، تمامیت و حریم خصوصی متهم «رضایت متهم» به نصب دستبند و پابند الکترونیکی را شرط کرده است، اما در حقوق ایران، جایگاه موافقت متهم و آثار عدم موافقت به صورت کافی توضیح داده نشده است و به نظر می‌رسد به «محل اقامت تعیینشده» برمی‌گردد.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
-1- منابع فارسی
الف) کتب
1. خالقی، علی (1402)، نکته‌ها در آیین دادرسی کیفری، تهران، شهر دانش.
2. خالقی، علی (1403)، آیین دادرسی کیفری، تهران، شهر دانش، جلد1.
ب) مقالات
3. آشوری، محمد (1398)، «استانداردهای حداقل بازداشت پیش از محاکمه در اسناد بین‌المللی و حقوق ایران»، فصلنامه دیدگاه‌های حقوق قضایی، شماره86، ص‌ص1-19.
4. تدین، عباس (1387)، «نظارت الکترونیکی: گامی به سوی جایگزین‌های زندان»، مجله حقوقی دادگستری، شماره64، ص‌ص56-66.
5. حاجی ملا، هیوا و عقیل محمدی (1400)، «نسبت‌سنجی اصل ضرورت و اصل تناسب در قلمرو تحدید و تعلیق حق‌های بشری»، مطالعات حقوقی، شماره1، ص‌ص30-54.
6. رجب، محمدعلی (1396)، «اصل تناسب تأمین و جایگاه آن در نظام دادرسی کیفری ایران»، مجله حقوقی دادگستری، شماره98، ص‌ص64-82.
7. روح‌اله اکرمی و یاسینی‌نسب مجتبی (1401)، «جستارهای در کشف ماهیت فقهی-حقوقی قرارهای التزام با بررسی انتقادی دکترین‌های موجود»، مجله حقوقی دادگستری، شماره12، ص‌ص354-369.
8-2- منابع عربی
الف) الکتب
8. الغزوانی، مالک (2021م)، رقابه القاضی العدلی للتناسب بین ضوابط الحقوق والحریات وموجباتها، تونس، منشورات المؤسّسه الدولیه للدّیمقراطیه والانتخابات،.
9. الکساسبه، فهد یوسف (2010)، وظیفه العقوبه ودورها فی العلاج والتأهیل- دراسه مقارنه، الأردن، دار وائل للنشر.
10. بن عباس، بدیع و حاتم بن جماعه (2022م)، مبدأ التناسب فی فقه قضاء محکمه التعقیب بتونس، تونس، منشورات المؤسّسه الدولیه للدّیمقراطیه والانتخابات.
ب) المقالات
11. المزمومی، محمد بن حمید (2020م)، «المراقبه الإلکترونیه کبدیل للعقوبه السالبه للحریه فی ضوء النظام السعودی والأنظمه المقارنه»، مجله صوت القانون، المجلد7، العدد2، ص‌ص856-894.
12. أوتانی، صفاء (2009م)، «الوضع تحت المراقبه الإلکترونیه "السوار الإلکترونی" فی السیاسیه العقابیه الفرنسیه»، مجله جامعه دمشق للعلوم الاقتصادیه والقانونیه، المجلد25، العدد1، ص‌ص129-162.
13. لهزیل، عبدالهادی (2018م)، «نظام السوار الإلکترونی وفق السیاسه القضائیه الجزائریه»، مجله الفکر القانونی والسیاسی، المجلد2، العدد1، ص‌ص300-320.
ج) الرسائل العلمیه
14. الحارثی، عبدالحکیم بن سالم بن سیف (2021م)، «فکره الضروره فی الإجراءات الجنائیه»، رساله دکتوراه، کلیه الحقوق، جامعه المنصوره.
15. بن زرقه، قشیش (2020م)، «المراقبه الإلکترونیه ألیه مستحدثه لتنفیذ العقوبه فی التشریع الجزائری»، رساله ماجستیر، کلیه الحقوق والعلوم السیاسیه، جامعه عبد الحمید بن بادیس.
16. غانم، سمیه و وفاء رقایزی (2017م)، «السوار الإلکترونی - موضوع تطبیقی»، رساله ماجستیر، کلیه الحقوق والعلوم السیاسیه، جامعه العربی التبسی.
17. مسروق، ملیکه (2019م)، «نظام الوضع تحت المراقبه الإلکترونیه "السوار الإلکترونی" فی التشریع الجزائری»، رساله ماجستیر، کلیه الحقوق والعلوم السیاسیه، جامعه قاصدی مرباح - ورقله.
8-3- منابع لاتین
A) Books
18. Phillips, Dan (2008), Probation and Parole, London, Routledge.
B) Articles
19. Anane, Sofian, (2015), «Assignation à résidence avec surveillance électronique et détention provisoire», Paris, Éditions Dalloz, pp.1-9.
20. Cabanel, Pierre-Guy (1996), «Pour une meilleure prévention de la récidive», rapport au Premier ministre, Documentation française, Collection: des «rapports officiels».
21. Gable, R. S., & Gable, R. K. (2016), «Remaking the Electronic Tracking of Offenders into a “Persuasive Technology», Journal of Technology in Human Services, vol.34(1), pp.13-31.
22. Gable, Robert S. (2015), "The ankle bracelet is history: An informal review of the birth and death of a monitoring technology", The Journal of Offender Monitoring, vol.27(2), pp.3-9.
23. Lavric, Sabrina, (2021), «Mandat d’arrêt européen: mesure de sûreté subie à l’étranger et déduction de la peine privative de liberté», Paris, Éditions Dalloz, pp.1-6.
24. Pradel, Jean (2019), «Du principe de proportionnalité en droit pénal», Revue des Cahiers de droit, Vol.60(4), No4, pp.1129–1149.
25. Recotillet, Méryl, (2021), «Assignation à résidence avec surveillance électronique à l’étranger: déduction de la peine prononcée», Paris, Éditions Dalloz, pp.1-8.
26. Robert, Anne-Gaëlle (2020), «La peine de détention à domicile sous surveillance électronique: une fausse bonne idée?», Revue de science criminelle et de droit pénal comparé, N°03, pp.570-586.
27. Sauvé, Jean-Marc (2018), «Le principe de proportionnalité, protecteur des libertés?», Les Cahiers Portalis, Éditions Presses universitaires d'Aix-Marseille, No5, pp.9-21.
28. Tully, John, Dave Hearn & Thomas Fahy (2014), «Can electronic monitoring (GPS 'tracking') enhance risk management in psychiatry?», The British journal of psychiatry: the journal of mental science, pp.1-6.
C) Theses
29. Baduel, Antoine (2020), «L’effectivité des droits processuels dans le contentieux de la détention provisoire», Mémoire de Master, Faculté de Droits et de Science Politique, AIX- MARSEILLE université.
30. Chetard, Guillaume (2019), «La proportionnalité de la répression: étude sur les enjeux du contrôle de proportionnalité en droit pénal français», Thèse de Doctorat, École doctorale 101 Centre de droit privé fondamental, Université de Strasbourg.
31. Dejean de la Bâtie, Alice (2013), «La réparation de l’erreur judiciaire en France et au Royaume-Uni», Mémoire de Master, Faculté de droit pénal et sciences pénales, Université de Panthéon-Assas-Paris II.
32. Plonquet, Alain (2021), «L’agent de surveillance électronique: Un surveillant comme les autres?», Mémoire de Master, École nationale d'administration pénitentiaire, Institut de Droit et Économie d’Agen, Université de BORDEAUX.
D) Cases
33. Cass. crim, 19 avril 2023, N° de pourvoi: 23-80.873.
34. Cass. crim., 17 mars 2021, N° de pourvoi: 20-84.365.
35. Cass. crim., 17 mars 2015, N° de pourvoi: 14-88310.
36. Cass. crim, 3 octobre 2012, N° de pourvoi: 12-84.863.
37. CJUE, (quatrième chambre), arrêt du 28 juillet 2016, affaire C‑294/16 PPU.
الف) کتب
1. خالقی، علی (1402)، نکته‌ها در آیین دادرسی کیفری، تهران، شهر دانش.
2. خالقی، علی (1403)، آیین دادرسی کیفری، تهران، شهر دانش، جلد1.
ب) مقالات
3. آشوری، محمد (1398)، «استانداردهای حداقل بازداشت پیش از محاکمه در اسناد بین‌المللی و حقوق ایران»، فصلنامه دیدگاه‌های حقوق قضایی، شماره86، ص‌ص1-19.
4. تدین، عباس (1387)، «نظارت الکترونیکی: گامی به سوی جایگزین‌های زندان»، مجله حقوقی دادگستری، شماره64، ص‌ص56-66.
5. حاجی ملا، هیوا و عقیل محمدی (1400)، «نسبت‌سنجی اصل ضرورت و اصل تناسب در قلمرو تحدید و تعلیق حق‌های بشری»، مطالعات حقوقی، شماره1، ص‌ص30-54.
6. رجب، محمدعلی (1396)، «اصل تناسب تأمین و جایگاه آن در نظام دادرسی کیفری ایران»، مجله حقوقی دادگستری، شماره98، ص‌ص64-82.
7. روح‌اله اکرمی و یاسینی‌نسب مجتبی (1401)، «جستارهای در کشف ماهیت فقهی-حقوقی قرارهای التزام با بررسی انتقادی دکترین‌های موجود»، مجله حقوقی دادگستری، شماره12، ص‌ص354-369.
8-2- منابع عربی
الف) الکتب
8. الغزوانی، مالک (2021م)، رقابه القاضی العدلی للتناسب بین ضوابط الحقوق والحریات وموجباتها، تونس، منشورات المؤسّسه الدولیه للدّیمقراطیه والانتخابات،.
9. الکساسبه، فهد یوسف (2010)، وظیفه العقوبه ودورها فی العلاج والتأهیل- دراسه مقارنه، الأردن، دار وائل للنشر.
10. بن عباس، بدیع و حاتم بن جماعه (2022م)، مبدأ التناسب فی فقه قضاء محکمه التعقیب بتونس، تونس، منشورات المؤسّسه الدولیه للدّیمقراطیه والانتخابات.
ب) المقالات
11. المزمومی، محمد بن حمید (2020م)، «المراقبه الإلکترونیه کبدیل للعقوبه السالبه للحریه فی ضوء النظام السعودی والأنظمه المقارنه»، مجله صوت القانون، المجلد7، العدد2، ص‌ص856-894.
12. أوتانی، صفاء (2009م)، «الوضع تحت المراقبه الإلکترونیه "السوار الإلکترونی" فی السیاسیه العقابیه الفرنسیه»، مجله جامعه دمشق للعلوم الاقتصادیه والقانونیه، المجلد25، العدد1، ص‌ص129-162.
13. لهزیل، عبدالهادی (2018م)، «نظام السوار الإلکترونی وفق السیاسه القضائیه الجزائریه»، مجله الفکر القانونی والسیاسی، المجلد2، العدد1، ص‌ص300-320.
ج) الرسائل العلمیه
14. الحارثی، عبدالحکیم بن سالم بن سیف (2021م)، «فکره الضروره فی الإجراءات الجنائیه»، رساله دکتوراه، کلیه الحقوق، جامعه المنصوره.
15. بن زرقه، قشیش (2020م)، «المراقبه الإلکترونیه ألیه مستحدثه لتنفیذ العقوبه فی التشریع الجزائری»، رساله ماجستیر، کلیه الحقوق والعلوم السیاسیه، جامعه عبد الحمید بن بادیس.
16. غانم، سمیه و وفاء رقایزی (2017م)، «السوار الإلکترونی - موضوع تطبیقی»، رساله ماجستیر، کلیه الحقوق والعلوم السیاسیه، جامعه العربی التبسی.
17. مسروق، ملیکه (2019م)، «نظام الوضع تحت المراقبه الإلکترونیه "السوار الإلکترونی" فی التشریع الجزائری»، رساله ماجستیر، کلیه الحقوق والعلوم السیاسیه، جامعه قاصدی مرباح - ورقله.
8-3- منابع لاتین
A) Books
18. Phillips, Dan (2008), Probation and Parole, London, Routledge.
B) Articles
19. Anane, Sofian, (2015), «Assignation à résidence avec surveillance électronique et détention provisoire», Paris, Éditions Dalloz, pp.1-9.
20. Cabanel, Pierre-Guy (1996), «Pour une meilleure prévention de la récidive», rapport au Premier ministre, Documentation française, Collection: des «rapports officiels».
21. Gable, R. S., & Gable, R. K. (2016), «Remaking the Electronic Tracking of Offenders into a “Persuasive Technology», Journal of Technology in Human Services, vol.34(1), pp.13-31.
22. Gable, Robert S. (2015), "The ankle bracelet is history: An informal review of the birth and death of a monitoring technology", The Journal of Offender Monitoring, vol.27(2), pp.3-9.
23. Lavric, Sabrina, (2021), «Mandat d’arrêt européen: mesure de sûreté subie à l’étranger et déduction de la peine privative de liberté», Paris, Éditions Dalloz, pp.1-6.
24. Pradel, Jean (2019), «Du principe de proportionnalité en droit pénal», Revue des Cahiers de droit, Vol.60(4), No4, pp.1129–1149.
25. Recotillet, Méryl, (2021), «Assignation à résidence avec surveillance électronique à l’étranger: déduction de la peine prononcée», Paris, Éditions Dalloz, pp.1-8.
26. Robert, Anne-Gaëlle (2020), «La peine de détention à domicile sous surveillance électronique: une fausse bonne idée?», Revue de science criminelle et de droit pénal comparé, N°03, pp.570-586.
27. Sauvé, Jean-Marc (2018), «Le principe de proportionnalité, protecteur des libertés?», Les Cahiers Portalis, Éditions Presses universitaires d'Aix-Marseille, No5, pp.9-21.
28. Tully, John, Dave Hearn & Thomas Fahy (2014), «Can electronic monitoring (GPS 'tracking') enhance risk management in psychiatry?», The British journal of psychiatry: the journal of mental science, pp.1-6.
C) Theses
29. Baduel, Antoine (2020), «L’effectivité des droits processuels dans le contentieux de la détention provisoire», Mémoire de Master, Faculté de Droits et de Science Politique, AIX- MARSEILLE université.
30. Chetard, Guillaume (2019), «La proportionnalité de la répression: étude sur les enjeux du contrôle de proportionnalité en droit pénal français», Thèse de Doctorat, École doctorale 101 Centre de droit privé fondamental, Université de Strasbourg.
31. Dejean de la Bâtie, Alice (2013), «La réparation de l’erreur judiciaire en France et au Royaume-Uni», Mémoire de Master, Faculté de droit pénal et sciences pénales, Université de Panthéon-Assas-Paris II.
32. Plonquet, Alain (2021), «L’agent de surveillance électronique: Un surveillant comme les autres?», Mémoire de Master, École nationale d'administration pénitentiaire, Institut de Droit et Économie d’Agen, Université de BORDEAUX.
D) Cases
33. Cass. crim, 19 avril 2023, N° de pourvoi: 23-80.873.
34. Cass. crim., 17 mars 2021, N° de pourvoi: 20-84.365.
35. Cass. crim., 17 mars 2015, N° de pourvoi: 14-88310.
36. Cass. crim, 3 octobre 2012, N° de pourvoi: 12-84.863.
37. CJUE, (quatrième chambre), arrêt du 28 juillet 2016, affaire C‑294/16 PPU.
