تحلیل حقوقی ارزیابی اثرات زیست‌محیطی در قوانین و مقررات جمهوری اسلامی ایران: مقایسه تطبیقی با جمهوری خلق چین و مؤسسه مالی بین‌المللی
نویسندگان
1
دانش‌آموخته دکتری حقوق نفت و گاز، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه تهران، تهران، ایران.
2
استاد گروه حقوق عمومی، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه تهران، تهران، ایران.
چکیده
ارزیابی اثرات زیست‌محیطی، مهم‌ترین ابزار عملی دولت‌ها جهت پیگیری اهداف توسعه اقتصادی همگام با رعایت ملاحظات زیست‌محیطی یا به عبارت بهتر، توسعه پایدار است. در نظام حقوقی ایران نهاد ارزیابی اثرات زیست‌محیطی از سابقه‌ای طولانی برخوردار است. با این حال پراکندگی قوانین و مقررات این حوزه، عدم تعیین جزئیات و فقدان ضمانت اجرای مؤثر، سازوکار ارزیابی اثرات زیست‌محیطی را تبدیل به یک فرآیند نسبتاً تشریفاتی جهت اخذ مجوز ساخت و بهره‌برداری از طرح‌های عمرانی کرده است. مقاله حاضر با بهره‌گیری از رویکرد توصیفی و تحلیلی، به بررسی و مقایسه برخی ابعاد حقوقی ارزیابی اثرات زیست‌محیطی در جمهوری خلق چین، مؤسسه مالی بین‌المللی و جمهوری اسلامی ایران به شکل تطبیقی می‌پردازد. سپس ضمن واکاوی الزامات مرتبط با ارزیابی اثرات زیست‌محیطی در قوانین و مقررات ایران، درصدد ارائه پیشنهادهایی جهت بهبود جایگاه این نهاد در نظام حقوقی کشور برمی‌آید. جهت رفع این چالش، تدوین قانون خاص با محوریت ارزیابی اثرات زیست‌محیطی، تعیین جزئیاتی از قبیل پرداختن به مفهوم اثرات انباشتی، افشاء اطلاعات و تهیه گزارش‌های پیگیرانه در فرآیند ارزیابی اثرات زیست‌محیطی به عنوان تکالیف صاحبان طرح‌ها و پیش‌بینی ضمانت اجرای مؤثر و بازدارنده پیشنهاد می‌شود. این تغییرات نه تنها جایگاه توسعه پایدار در مجموعه قوانین کشور را به شکل عملی تقویت می‌کند بلکه در درازمدت منتهی به بهبود وضعیت زیست‌محیطی کشور نیز خواهد شد.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
فهرست منابع
6-1. منابع فارسی
الف) مقالات
ابراهیمی، سیّد نصرالله؛ مونا آقاسیّدجعفرکشفی (1395). «شناسایی و ارزیابی پیامدهای زیست‌محیطی، اجتماعی، ایمنی، امنیتی و بهداشتی (ESHIA) پروژه‌های بالادستی صنعت نفت و گاز»، مطالعات حقوق تطبیقی، دوره 7، شماره 1، صص. 1-22.
اجاق، زهرا؛ حمید وکیل (1392). «ارزیابی اثرات زیست‌محیطی: دستیابی به توسعه پایدار از راه افزایش سواد مدنی»، ترویج علم، شماره 4، صص. 19-25.
رحیم‌زاده، پریناز؛ فرامرز خضرایی (1386). «اثرات زیست‌محیطی صنایع پالایش نفت: شناسایی و روش‌های تقلیل اثرات»، اقتصاد انرژی، شماره 92، صص. 44-48.
زین‌الدین، سیّدمصطفی؛ عصمت شاهمرادی (1394). «بررسی تطبیقی ملاحظات زیست‌محیطی در قراردادهای بین‌المللی نفت»، مطالعات حقوق انرژی، دوره 1، شماره 2، صص. 217-235.
صالحی، صادق؛ علی اصغر فیروزجائیان و فاطمه غلامرضازاده (1393). «تحلیل گفتمان زیست‌محیطی برنامه‌های توسعه اقتصادی- اجتماعی جمهوری اسلامی ایران»، برنامه‌ریزی رفاه و توسعه اجتماعی، دوره 5، شماره 21، صص. 71-110.
فرخنده‌نژاد، سماء؛ علیرضا آرش‌پور و لیلا رئیسی (1396). «تاثیرات جهانی‌شدن بر مقوله حمایت از حقوق محیط‌زیست»، پژوهش‌های حقوق تطبیقی، دوره 21، شماره 3، صص 155-184.
موسوی، سیّدفضل‌الله؛ محمّدرضا سالاری (1404). «حمایت از بومیان در طرح‌های توسعه‌ای توسط مؤسسه مالی بین‌المللی با نگاه ویژه به نظام حقوقی ایران»، مطالعات حقوق عمومی، دوره 55، شماره 1، صص. 51-76.
نیکبخت، مهدی؛ محمّدحسن الهی‌منش و علی محسنی (1401). «نگاهی به سیاست‌گذاری زیست‌محیطی جمهوری اسلامی ایران»، ماهنامه جامعه‌شناسی سیاسی ایران، دوره 5، شماره 12، صص. 792-804.
ب) قوانین و مقررات
شورای عالی حفاظت محیط‌زیست (1390). تعیین طرح‌ها و پروژه‌های مشمول انجام مطالعات ارزیابی زیست‌محیطی.
مجلس شورای اسلامی (1373). قانون برنامه پنج ساله دوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران.
مجلس شورای اسلامی (1379). قانون برنامه سوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران.
مجلس شورای اسلامی (1383). قانون برنامه چهارم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران.
مجلس شورای اسلامی (1389). قانون برنامه پنج‌ساله پنجم توسعه جمهوری اسلامی ایران (۱۳۹۴ ـ ۱۳۹۰).
مجلس شورای اسلامی (1396). قانون برنامه پنج‌ساله ششم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران (۱۴۰۰ـ ۱۳۹۶).
هیات وزیران (1390). آیین‌نامه ارزیابی اثرات زیست‌محیطی طرح‌ها و پروژه‌های بزرگ تولیدی، خدماتی و عمرانی.
پ) گزارش
مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی (1399). خلاء قانونی ارزیابی اثرات زیست‌محیطی با تاکید بر ارزیابی اثرات تجمعی. صص. 1-28.
6-2. منابع انگلیسی
A) Books
World Bank (1992). World Development Report 1992: Development and the Environment, New York, Oxford University Press. URl: https://hdl.handle.net/10986/5975
Wu, Jing; Chang, I-Shin (2020). Environmental Management in China Policies and Institutions, Singapore, Springer. DOI: https://doi.org/10.1007/978-981-15-4894-9
B) Articles
Chang, I-Shin; Wang, Wenqi; Wu, Jing; Sun, Yuhong; Hu, Rong (2018). "Environmental Impact Assessment Follow-Up for Projects in China: Institution and Practice", Environmental Impact Assessment Review, Vol. 73, pp. 7-19. DOI: https://doi.org/10.1016/j.eiar.2018.06.005
Jacobs, Jack (2008). "A New Look at Environmental Impact Assessments: Using Customary Law to Prevent Domestic and Transboundary Environmental Damage", in: Faure, Michael; Ying, Song (2008). China and International Environmental Liability, Cheltenham, Edward Elgar Publishing, pp. 225-252. DOI: http://dx.doi.org/10.4337/9781848445000.00016
Zhang, Z., Ma, X., Lian, X., Guo, Y., Song, Y., Chang, B., Luo, L. (2020). "Research on the Relationship between China’s Greenhouse Gas Emissions and Industrial Structure and Economic Growth from the Perspective of Energy Consumption", Environmental Science and Pollution Research, Vol. 27, pp. 41839-41855, DOI: https://doi.org/10.1007/s11356-020-10091-w
C) Laws and Regulations
International Finance Corporation (2012). IFC Performance Standards on Environmental and Social Sustainability. Access Link: https://www.ifc.org/content/dam/ifc/doc/2010/2012-ifc-performance-standards-en.pdf
International Finance Corporation (2012). International Finance Corporation’s Guidance Notes: Performance Standards on Environmental and Social Sustainability. Access Link: https://www.ifc.org/content/dam/ifc/doc/2010/2012-ifc-performance-standards-guidance-note-en.pdf
National People's Congress (2002). Law of People’s Republic of China on Environmental Impact Assessment. Access Link: https://www.chinajusticeobserver.com/law/x/environmental-impact-assessment-law-20181229
National People's Congress (2014). Environmental Protection Law of the People's Republic of China. Access Link: https://www.chinajusticeobserver.com/law/x/environmental-protection-law-20140831
State Council (2018). Defending the Blue Sky. Access Link: https://www.gov.cn/zhengce/content/2018-07/03/content_5303158.htm
6-1. منابع فارسی
الف) مقالات
ابراهیمی، سیّد نصرالله؛ مونا آقاسیّدجعفرکشفی (1395). «شناسایی و ارزیابی پیامدهای زیست‌محیطی، اجتماعی، ایمنی، امنیتی و بهداشتی (ESHIA) پروژه‌های بالادستی صنعت نفت و گاز»، مطالعات حقوق تطبیقی، دوره 7، شماره 1، صص. 1-22.
اجاق، زهرا؛ حمید وکیل (1392). «ارزیابی اثرات زیست‌محیطی: دستیابی به توسعه پایدار از راه افزایش سواد مدنی»، ترویج علم، شماره 4، صص. 19-25.
رحیم‌زاده، پریناز؛ فرامرز خضرایی (1386). «اثرات زیست‌محیطی صنایع پالایش نفت: شناسایی و روش‌های تقلیل اثرات»، اقتصاد انرژی، شماره 92، صص. 44-48.
زین‌الدین، سیّدمصطفی؛ عصمت شاهمرادی (1394). «بررسی تطبیقی ملاحظات زیست‌محیطی در قراردادهای بین‌المللی نفت»، مطالعات حقوق انرژی، دوره 1، شماره 2، صص. 217-235.
صالحی، صادق؛ علی اصغر فیروزجائیان و فاطمه غلامرضازاده (1393). «تحلیل گفتمان زیست‌محیطی برنامه‌های توسعه اقتصادی- اجتماعی جمهوری اسلامی ایران»، برنامه‌ریزی رفاه و توسعه اجتماعی، دوره 5، شماره 21، صص. 71-110.
فرخنده‌نژاد، سماء؛ علیرضا آرش‌پور و لیلا رئیسی (1396). «تاثیرات جهانی‌شدن بر مقوله حمایت از حقوق محیط‌زیست»، پژوهش‌های حقوق تطبیقی، دوره 21، شماره 3، صص 155-184.
موسوی، سیّدفضل‌الله؛ محمّدرضا سالاری (1404). «حمایت از بومیان در طرح‌های توسعه‌ای توسط مؤسسه مالی بین‌المللی با نگاه ویژه به نظام حقوقی ایران»، مطالعات حقوق عمومی، دوره 55، شماره 1، صص. 51-76.
نیکبخت، مهدی؛ محمّدحسن الهی‌منش و علی محسنی (1401). «نگاهی به سیاست‌گذاری زیست‌محیطی جمهوری اسلامی ایران»، ماهنامه جامعه‌شناسی سیاسی ایران، دوره 5، شماره 12، صص. 792-804.
ب) قوانین و مقررات
شورای عالی حفاظت محیط‌زیست (1390). تعیین طرح‌ها و پروژه‌های مشمول انجام مطالعات ارزیابی زیست‌محیطی.
مجلس شورای اسلامی (1373). قانون برنامه پنج ساله دوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران.
مجلس شورای اسلامی (1379). قانون برنامه سوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران.
مجلس شورای اسلامی (1383). قانون برنامه چهارم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران.
مجلس شورای اسلامی (1389). قانون برنامه پنج‌ساله پنجم توسعه جمهوری اسلامی ایران (۱۳۹۴ ـ ۱۳۹۰).
مجلس شورای اسلامی (1396). قانون برنامه پنج‌ساله ششم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران (۱۴۰۰ـ ۱۳۹۶).
هیات وزیران (1390). آیین‌نامه ارزیابی اثرات زیست‌محیطی طرح‌ها و پروژه‌های بزرگ تولیدی، خدماتی و عمرانی.
پ) گزارش
مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی (1399). خلاء قانونی ارزیابی اثرات زیست‌محیطی با تاکید بر ارزیابی اثرات تجمعی. صص. 1-28.
6-2. منابع انگلیسی
A) Books
World Bank (1992). World Development Report 1992: Development and the Environment, New York, Oxford University Press. URl: https://hdl.handle.net/10986/5975
Wu, Jing; Chang, I-Shin (2020). Environmental Management in China Policies and Institutions, Singapore, Springer. DOI: https://doi.org/10.1007/978-981-15-4894-9
B) Articles
Chang, I-Shin; Wang, Wenqi; Wu, Jing; Sun, Yuhong; Hu, Rong (2018). "Environmental Impact Assessment Follow-Up for Projects in China: Institution and Practice", Environmental Impact Assessment Review, Vol. 73, pp. 7-19. DOI: https://doi.org/10.1016/j.eiar.2018.06.005
Jacobs, Jack (2008). "A New Look at Environmental Impact Assessments: Using Customary Law to Prevent Domestic and Transboundary Environmental Damage", in: Faure, Michael; Ying, Song (2008). China and International Environmental Liability, Cheltenham, Edward Elgar Publishing, pp. 225-252. DOI: http://dx.doi.org/10.4337/9781848445000.00016
Zhang, Z., Ma, X., Lian, X., Guo, Y., Song, Y., Chang, B., Luo, L. (2020). "Research on the Relationship between China’s Greenhouse Gas Emissions and Industrial Structure and Economic Growth from the Perspective of Energy Consumption", Environmental Science and Pollution Research, Vol. 27, pp. 41839-41855, DOI: https://doi.org/10.1007/s11356-020-10091-w
C) Laws and Regulations
International Finance Corporation (2012). IFC Performance Standards on Environmental and Social Sustainability. Access Link: https://www.ifc.org/content/dam/ifc/doc/2010/2012-ifc-performance-standards-en.pdf
International Finance Corporation (2012). International Finance Corporation’s Guidance Notes: Performance Standards on Environmental and Social Sustainability. Access Link: https://www.ifc.org/content/dam/ifc/doc/2010/2012-ifc-performance-standards-guidance-note-en.pdf
National People's Congress (2002). Law of People’s Republic of China on Environmental Impact Assessment. Access Link: https://www.chinajusticeobserver.com/law/x/environmental-impact-assessment-law-20181229
National People's Congress (2014). Environmental Protection Law of the People's Republic of China. Access Link: https://www.chinajusticeobserver.com/law/x/environmental-protection-law-20140831
State Council (2018). Defending the Blue Sky. Access Link: https://www.gov.cn/zhengce/content/2018-07/03/content_5303158.htm
